Endungen und Bedeutungen

2. ΚΑΤΑΛΗΞΕΙΣ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ

Α. ΟΥΔΕΤΕΡΩΝ

1. Ριζικά, με διάφορες έννοιες (τμήμα, προϊόν..):

_ι: μαλλί, σπαθί, τυρί, ψωμί..

-ας: τέρας, κέρας > κέρατο, πέρας, κρέας...

-ος: μέρος, θέρος, βέλος, τέλος, κράνος...

-ως: φάος-φώς, καθεστώς.. (συνηρημένα)

-ο: κενό, σύμφωνο…

2. Παράγωγα από ρήματα, φανερώνουν:

α) Το αποτέλεσμα ή το δημιούργημα (προϊόν) της ενέργειας.

-(μ)μα (από ρήματα σε -ω): γράφω -> γράμμα, κλάμα, τάμα..

-εμα (από ρήματα σε -ευω): κλαδεύω > κλάδεμα, κούρεμα, γιάτρεμα..

-ωμα (από ρήματα σε -ωνω): φορτώνω > φόρτωμα, ίσιωμα, σημείωμα...

-ημα (-ώ): κινώ > κίνημα, μιλώ > μίλημα, πατώ > πάτημα......

-ημα (αινω): μαθαίνω > μάθημα, παθαίνω > πάθημα.. ......

-υμα (-υω): μηνύω > μήνυμα, λύω > λύμα, καταλύω > κατάλυμα...

-σιμο (-ψιμο -ξιμο): στρώνω > στρώσιμο, χάσιμο, ψήσιμο, τρέχω, τρέξιμο, παύσιμο, σκάψιμο.. ...

-ητό: βογκώ > βογκητό, παραμιλητό, ξεφωνητό, ροχαλητό, αγκομαχητό...

-ίδι: στολίζω > στολίδι, σκουπίζω > σκουπίδι...

β) Το ίδρυμα ή την έδρα της ενέργειας (υπηρεσίας).

-τήριο, -τρο: εκπαιδεύω/ εκπαιδευτής > εκπαιδευτήριο, γυμναστήριο, δικαστήριο,.. θεάομαι /θεατής > θέατρο, κάνιστρο, άγκιστρο..

γ) Το όργανο της ενέργειας.

-τήρι: κλαδεύω > κλαδευτήρι, ξυπνητήρι, ψαλτήρι, σκαλιστήρι..

3. Παράγωγα από άλλα ουσιαστικά, φανερώνουν:

α) Το ίδρυμα ή την έδρα επαγγέλματος (υπηρεσίας):

-είο (τονισμένη) = απλά ιδρύματα: κουρέας > κουρείο, ιατρείο, γραφείο, Δασαρχείο ...

-ειο (άτονη) = ευαγή ιδρύματα: Ζάππας - Ζάππειο, Αβερώφειο..

-αδικο: ράφτης - ραφτάδικο (αντί: ραφείο), γαλατάδικο, ψαράδικο, .

-ιο: εστιάτορας - εστιατόριο, φύλακας - φυλάκιο..

-αριό: πλύστρα - πλυσταριό, σκουπιδαριό, καμπαναριό....

β) Το πλήθος (περιληπτικό):

-λό(γ)ι: άρχοντας - αρχοντολόι, συγγενολόι..

γ) Το μικρό ή χαϊδευτικό:

-ούδι: άγγελος > αγγελούδι

-ούλι: σάκος - σακούλι, κρυφτό - κρυφτούλι..

-άκι, -(αρ)ακι, (ουδ)άκι: αρνί - αρνάκι, ψαράκι, φυλλαράκι, αγγελουδάκι..

-αρι(ον): κριός - κριάρι, πάγκος - παγκάρι, γραμμάριο...

-ακι(ον): δρόμος - δρομάκι, παις - παιδάκι..

-ιδιο: κράτος - κρατίδιο, σφαίρα - σφαιρίδιο,...

δ) Το τμήμα

-ι(ον): αέρας - αέριο, όρος - όριο, κλάδος/α - κλαδί, σκάλα - σκαλί, σκαμνί,...

Β. ΑΡΣΕΝΙΚΩΝ

1) Παράγωγα από ρήματα:

α) Το πρόσωπο που ενεργεί, αναλύονται με το «αυτός,ή,ό που + ρήμα παραγωγής σε γ’ πρόσωπο ενεστώτα»:

-της: ψάλω > ψάλτης, ράβω > ράφτης, κόφτης, ναύτης...

-τής: κρίνω > κριτής, ανακριτής, υποκινητής..

-ευτής: πρα(γ)ματεύω > πραματευτής, χορευτής..

-ητής: μαθαίνω > μαθητής, ποιώ > ποιητής, τηλεφωνάω-τηλεφωνητής, απαιτητής, καταπατητής, εκδικητής,

-ήτης (από ρήματα σε -ώ): κυβερνώ > κυβερνήτης, πλανήτης...

-ωτής (από ρήματα σε -ωνω): διορθώνω > διορθωτής, θεμελιωτής, λυτρωτής..

-ιστής (από ρήματα σε -ιζω, -ω): θερίζω > θεριστής, δικαστής, τραγουδιστής..

-υ(ν)της(από ρήματα σε -υω): διευθύνω > διευθυντής, ιδρύω > ιδρυτής, μηνυτής..

-ντής (-αινω): λιπαίνω > λιπαντής, υφαίνω > υφαντής..

-έας -ιάς: κουρεύω > κουρέας, γραφέας (γραφιάς), ιππέας, γραμματέας, διανομέας..

-ηρας: καλώ > κλητήρας, κρατώ > κρατήρας,...

-(ά)τορας: συμβουλεύω > συμβουλάτορας, εισπράττω - εισπράκτορας διδάκτορας,..

β) Το μέσο ή όργανο της ενέργειας, αναλύονται με το «αυτός,ή,ό που/με το οποίο+ ρήμα παραγωγής σε ενεστώτα»: :

-ός: τρέχω > τροχός, τρέφω > τροφός, πέμπω > πομπός,..

-τήρας, -τήρι: κλαδεύω > κλαδευτήρι ή κλαδευτήρας, κινητήρας, καταβρεχτήρας,..

γ) Ο τόπος ενέργειας, αναλύεται με το «εκεί που + ρήμα παραγωγής σε ενεστώτα»:

-τήριο: εκπαιδεύω - εκπαιδευτήριο, γυμναστήριο, δικαστήριο....

δ) Το αποτέλεσμα της ενέργειας, αναλύονται με το «αυτό που + ρήμα παραγωγής σε αόριστο ή παρακείμενο»: :

-ος: λέγω > λόγος, φέρω > φόρος, τρέμω > τρόμος, κατέχω > κάτοχος,..

&

-μός: πνίγω > πνιγμός, κραδαίνω > κραδασμός, χάνω > χαμός, διωγμός, παλμός....

-ωμός (-ωνω): λυτρώνω - λυτρωμός.

2) Παράγωγα από ουσιαστικά, φανερώνουν:

α) Νοοτροπία ή ιδεολογία:

-ισμός: Χριστιανός > Χριστιανισμός, Έλληνας > ελληνισμός, άνθρωπος - ανθρωπισμός, εγώ - εγωισμός, αθλητισμός..

β) Τον οπαδό ιδεολογίας ή νοοτροπίας:

-ιστής: Βούδας > βουδιστής, ελληνιστής, ανθρωπιστής, εγωιστής..

γ) Χαϊδευτικά:

-άκης: κόσμος > κοσμάκης, Γιώργος - Γιωργάκης..

-άκος: δρόμος > δρομάκος, γεροντάκος,..

-ούλης: παππούς > παππούλης, αδελφούλης..

-ισκος: σατράπης > σατραπίσκος, θαλαμίσκος, κολπίσκος

δ) Περιεκτικά:

-(ι)ώνας: άχερα > αχερώνας, ελαιώνας, περιστερώνας, καλαμιώνας..

-ιάς: πεύκο > πευκιάς, πλατανιάς..

ε) Επαγγελματία ή χειριστή

-ας: ψάρια - ψαράς, γάλα(τα) - γαλατάς, σίδερα - σιδεράς..

-άριος: αποθήκη - αποθηκάριος, βιβλιοθήκη - βιβλιοθηκάριος..

-τζής: κουλούρια - κουλουρτζής, παλιατζής, ταξιτζής..

-ιας: εισόδημα - εισοδηματίας, κτήματα - κτηματίας...

-(ι)άρης: λύρα > λυράρης, βάρκα > βαρκάρης, σκουπιδιάρης..

Αρσενικά & θηλυκά

Μεγενθυτικά:

-άρα, -αρού: φέτα > φετάρα κοιλιά > κοιλάρα, χορευτής > χορευταρού..

-αρος, -αράς: παιδί > παίδαρος ή παιδαράς, κοιλαράς, χορευταράς,...

Πατριδωνυμικά:

-ος, -ίδα: Γαλλία > Γάλλος, Γαλλίδα, Ιταλία - Ιταλός, Ιταλίδα,....

-ίτης, -ίτισσα: Αράχοβα > Αραχωβίτης, Πολίτης, Πολίτισσα, Ανατολίτης..

-αϊτης -ίτισσα,: Μοριάς > Μοραΐτης, Μοραΐτισσα, Χρυσαίτης...

-ιάτης, -ιάτισα: Μάνη> - Μανιάτης, Μανιάτισσα, Μυκονιάτης..

-(ι)ωτης, -ώτισσα: Ηπειρώτης, Σουλιώτης, Γιαννιώτης, Γιαννιώτισσα..

-ινός,ανός: Ζακυνθ-ινός, -νιά., Πρεβεζάνος, -άνα, Αφρικανός, ή Αμερικανός, -ή...

-ιός,ιά, -ιος,ια: Θεσσαλονικ-ιός,ιά, Αιγύπτ-ιος,ια, Λημνιός, Μυτιλην-ιός,ιά.,

-αιος,α: Αθήνα > Αθηναίος, Αθηναία, Θηβαίος, Κερκυραίος..

-εζος,εζα: Βιέννη > Βιεννέζος, Κινέζος, Κινέζα, Μαλτέζος, Δανέζα..

,.....................

Επώνυμα:

-ίδης,η (Πόντος): μέλισσα > Μελισσίδης, Κωνσταντινίδης, Κρονίδης..

-ακης,η (Κρήτη): Κυριάκος > Κυριακάκης,η, Κασάπης > Κασαπάκης,.....

-άκος,-άκου/-όγκονας,α (Μάνη): Πέτρος > Πετράκος, Δήμος > Δημακάκος, Δημαρόγκονας..

-όπουλος, -οπούλου (Μωριάς): Μανώλης > Μανωλόπουλος, Δημόπουλος, Δημοπούλου..

,............

Το σχετικό (έχοντα σχέση):

-ώτης,ώτισσα: θίασος > θιασώτης, στρατός - στρατιώτης, πατρίς - πατριώτης..

-ίτης,ίτισσα: τέχνη > τεχνίτης, μέση > μεσίτης, τραπεζίτης, πολίτης.

Γ. ΘΗΛΥΚΩΝ

1) Παράγωγα από ρήματα, φανερώνουν:

α) Την ενέργεια ή την κατάσταση:

Ι) Από τον ενεστώτα ενεργητικής φωνής:

-η: γράφω > γραφή, τέμνω - τομή, νέμω - νομή, μετέχω - μετοχή, εξέχω - εξοχή,..

-α: φέρω > φορά, φόρα, ανασαίνω - ανάσα, παστρεύω - πάστρα..

-εία ( από ρήματα σε -ευω): λατρεύω > λατρεία, πορεύομαι- πορεία, θεραπεία, βασιλεία, δουλεία..

-ειά (από ρήματα σε -ευω): δουλεύω > δουλειά, γιατρεύω - γιατρειά..

-εια (από ρήματα σε -ώ): βοηθώ > βοήθεια, προσπαθώ > προσπάθεια, ωφέλεια..

-ία (από ρήματα σε -ώ): (ο)μιλώ - ομιλία > μιλιά, βαθμολογώ - βαθμολογία...

ΙΙ) Από τον αόριστο ενεργητικής φωνής:

-ση, ξη, -ψη: λάμπω > λάμψη, βράση, φύλαξη, τάξη, σκέψη..

-ωση (από ρήματα σε -ωνω): βεβαίωση, δικαίωση, δήλωση ..

-ηση (από ρήματα σε -ώ): κυβερνάω > κυβέρνηση, γέννηση, κίνηση,..

-ιση (από ρήματα σε -ιζω): διαφημίζω > διαφήμιση, καθίζηση..

-υση από ρήματα σε ( -ύω): λύ(ν)-ω > λύση, φύση, μήνυση, ίδρυση...

-οιση (από ρήματα σε -οω): αθρόω > άθροιση

β) Το όργανο ενέργειας:

-ιδα: γράφω - γραφίδα, λαμβάνω - λαβίδα..

-αλα: κρεμώ - κρεμάλα, φουσκώνω - φουσκάλα,..

2) Παράγωγα από επίθετα, φανερώνουν την ποιότητα ή ιδιότητα:

-εια (άτονη, από επίθετα σε -ης): αληθής > αλήθεια, ευγενής > ευγένεια, διάρκεια...

-ία (με τόνο, από επίθετα σε -ος): κακός > κακία, φίλος > φιλία, σοφός > σοφία....

-α, -η: αλμυρά - αλμύρα, γλυκά - γλύκα, ζεστή - ζέστη, θερμή - θέρμη..

-αδα: σκληρός > σκληράδα, νοστιμάδα, αγριάδα, μονός - μονάδα...

-ίλα: πικρός - πικρίλα, άσπρος - ασπρίλα, ξινός - ξινίλα...

-οσύνη: δίκαιος > δικαιοσύνη, καλοσύνη, αγιοσύνη...

-ότητα: αθώος > αθωότητα, ορθότητα, βεβαιότητα,..

-υτητα: γλυκύς > γλυκύτητα, οξύς - οξύτητα, βαρύτητα, ταχύτητα..

& από ουσιαστικά:

-ότητα: εχθρός > εχθρότητα, μητρότητα, ποσότητα,...

3) Παράγωγα από άλλα ουσιαστικά, φανερώνουν:

α) Το θηλυκό αρσενικού (ή ανδρωνυμικό):

-αινα: Γιώργης - Γιώργαινα, Τζαβέλας - Τζαβέλαινα...

δράκος - δράκαινα, λέων - λέαινα, λύκος - λύκαινα, ...

β) Χαϊδευτικό - υποκοριστικό:

-ίτσα: Ελένη - Ελενίτσα γατίτσα, κλωστίτσα,...

-ούδα, -ούλα: πλέξη - πλεξούδα, βρύση - βρυσούλα, μητερούλα, κορούλα....

γ) Περιεκτικό ή περιληπτικό:

-ουριά: κλέφτης > κλεφτουριά, λάσπη - λασπουριά, κουμπουριά,..

-ιά: πλατάνια > πλατανιά, καλαμιά, αμμουδιά,..

-ωνιά: χειμώνας > χειμωνιά, γειτονιά, συννεφιά, καλοκαιριά..

δ) Φυτό:

-ιά: αμύγδαλο - μυγδαλιά, κεράσια - κερασιά, αχλαδιά...

3. ΚΑΤΑΛΗΞΕΙΣ ΕΠΙΘΕΤΩΝ

1) Παράγωγα από ρίζες, με διάφορες έννοιες (χαρακτήρα, χρώμα..)

-ος,η,ο: καλ-ός, σωστ-ός,.. άσπρ-ος, μαύρ-ος..

2) Παράγωγα από ουσιαστικά (αναλύονται σε εμπρόθετο ουσιαστικό: πέτρινος = από πέτρα, εμπύρετος = με πυρετό, μηνιαίος = κατά μήνα... ή με το «που είναι από/σαν/ε.. + ουσιαστικό παραγωγής: ξύλινος = που είναι από ξύλο..), φανερώνουν:

α) Πρώτη ύλη ή προέλευση:

-ένιος: ασήμι > ασημένιος, στάρι - σταρένιος, μπακιρένιος, μολυβένιος....

-ινος: μαλλί > μάλλινος, ξύλο - ξύλινος, πέτρα - πέτρινος..

-ίσιος,α,ο: αρνί > αρνίσιος, φιδίσιος, βαρελίσιος, βουνίσιος, παλικαρίσιος..

β) Χρώμα

-ής,ιά,ί: μέλι > μελής, στάχτη > σταχτής, ασημής, βυσσινής,..

-ινος,η,ο: πράσο(ν) > πράσινος, κίτρο > κίτρινος..

γ) Περιεχόμενο:

-άτος: αφρός > αφράτος, μελάτος, κρασάτος, δροσάτος...

δ) Πλησμονή (αφθονία)

-εινός: σκότος (το) > σκοτεινός, φως > φωτεινός, όρος > ορεινός...

-ηρός: τόλμη (η) > τολμηρός, λύπη > λυπηρός, οδύνη > οδυνηρός, νόσος > νοσηρός, ....

-ερός: δροσιά (η) > δροσερός, σκιά > σκιερός, φλόγα> φλογερός… φθόνος (ο) > φθονερός..

-ωδης,ης,ες: ευωδιά(η) > ευώδης, μυώδης (ο μυς), θορυβώδης (θόρυβος), αιματώδης (αίμα), κτηνώδης (κτήνος)...

-ηλός: απάτη (η) > απατηλός, υψηλός (το ύψος), σφρίγος > σφριγηλός,..

ε) Διάσταση, βάρος, μέγεθος (πλάτος, μήκος..):

-υς,ιά,ύ: φάρδος > φαρδύς, βαρύς, πλατύς, μακρύς..

στ) Εμφάνιση ή κατάσταση

-ίστικος: αγόρι > αγορίστικος, κορίτσι - κοριτσίστικος..

-ωπός: χαρά > χαρωπός, σκυθρωπός,...

-ωτός: αγκάθι > αγκαθωτός, μετάξι - μεταξωτός..

-(ι)άρης: πείσμα > πεισματάρης, κόκαλο - κοκαλιάρης..

-λέος: δίψα > διψαλέος, πειναλέος..

-ηλός, -ωλός: σιωπή > σιωπηλός, απατηλός, αμαρτωλός, πακτωλός, φειδωλός,......

-ερός: βροχή > βροχερός, φλόγα - φλογερός, δροσερός..

-ιος,α,ο: τιμή > τίμιος, λόγος - λόγιος, άθλιος, αιώνιος, μαραθώνιος, πλούσιος,...

-είος: άντρας > αντρείος, γυναίκα - γυναικείος..

ζ) Χρόνο ή περίοδο:

-άτικος: Μάιος > Μαγιάτικος, κυριακάτικος, χειμωνιάτικος, ανοιξιάτικος..

-ιαίος, -ήσιος: μήνας > μηνιαίος, ημερήσιος, ετήσιος

-ινός: φθινόπωρο - φθινοπωρινός, θερινός, καλοκαιρινός..

η) Τόπο ή χώρα:

-ικός: Γαλλία , Γάλλος > γαλλικός, θεσσαλικός, κρητικός, χωρικός,..

-ικος: Σούλι, Σουλιώτης > σουλιώτικος, ρουμελιώτικος..

-αιος,α: Θήβα > Θηβαίος,, Κερκυραίος,..

-ιακός: ήλιος > ηλιακός, σελήνη - σεληνιακός,..

-κός,ή,ό: καρδιά > καρδιακός, οικογενειακός,...

-ικος: γέρος > γέρικος, κλέφτικος, γύφτικος..

,.........................

3) Παράγωγα από ρήματα (αναλύονται με το «εκείνος που + ρήμα σε γ’ πρόσωπο»), φανερώνουν:

α) Εκείνος που παρέχει ή περιέχει ότι δηλώνει το ρήμα απ΄ όπου παράγονται:

-τός (α' συζυγία): γράφω > γραφτός, σφιγτός, σβηστός, ακουστός,, ανοιχτός,..

-ητός (β' συζυγία): ξυπνώ > ξυπνητός, κρατώ - ακράτητος, αγαπητός, ποθητός..

-ωτός (από τα σε -ώνω): καμαρώνω > καμαρωτός, αυλακωτός, απλωτός..

-ητικός, -ιστικός, -ετικός: ενοχλώ > ενοχλητικός, δροσίζω - δροσιστικός, παραπονιέμαι - παραπονετικός, ενεργώ - ενεργητικός, η,ο...

-ερός: θλίβω > θλιβερός, λάμπω - λαμπερός..

-ικός: καρτερώ > καρτερικός πειθαρχώ - πειθαρχικός..

-(η)τήριος: κινώ > κινητήριος, σώζω - σωτήριος..

-νος: σέβομαι > σεβνός > σεμνός, τέρπω > τερπνός..

β) Εκείνο που πρέπει να γίνει ότι δηλώνει το ρήμα απ' όπου παράγονται:

-ετέος: αφαιρώ > αφαιρετέος, διαιρετέος, μειώνω - μειωτέος, - προσθετέος..

γ) Εκείνος που μπορεί να γίνει ότι δηλώνει το ρήμα απ' όπου παράγονται:

-σιμος: κατοικώ > κατοικήσιμος, φα(γ)ώνομαι - φαγώσιμος..

4) Παράγωγα από άλλα επίθετα:

α) Χαϊδευτικά:

-ούλης: άσπρος > ασπρούλης, κοντός - κοντούλης..

-ούτσικος: ζεστός > ζεστούτσικος, μικρούτσικος, καλούτσικος

β) Εμφάνισης:

-ωπός: άγριος > αγριωπός, κοκκινωπός, πρασινωπός...

-ιδερός: μαύρος > μαυριδερός, ασπριδερός..

-ουλός: βαθύς > βαθουλός, παχουλός, μακρουλός..

5) Παράγωγα από επιρρήματα (αναλύονται με το «εκείνος που είναι + επίρρημα παραγωγής», φανερώνουν τόπο ή χρόνο:

-ινός,ή,ό: χθες > χθεσινός, κοντά > κοντινός, μακρινός, σημερινός, φετινός, τωρινός,

-ιανός: παρακάτω > παρακατιανός, αύριο > αυριανός..